Gostolob Köyü: Lakaplardan Mesleklere, Kimlikten Kökenlere Bir Osmanlı Taşra Portresi
Balkanlar’da, bugünkü Yunanistan sınırları içerisinde yer alan Karacaova bölgesinin dikkat çekici Osmanlı köylerinden biri olan Gostolob, sadece bir yerleşim yeri değil, aynı zamanda Osmanlı’nın taşradaki askeri, idari ve sosyal yapısının adeta küçük bir yansımasıdır. 1500'lü yıllardan itibaren tahrir ve avarız defterlerinde izini sürebildiğimiz bu köy, zaman içinde dinî, meslekî ve etnik kimlikleri harmanlayan, dönüşen ve çoğalan bir mozaik halini almıştır.
1. Demografik ve Etnik Yapı: Hristiyan Köyden Müslüman Yerleşkeye
Gostolob’un ilk Osmanlı kayıtlarına göre 1530 yılında köyde 76 Hristiyan hane ve yalnızca 1 Müslüman hane bulunmaktaydı. 1568’de Hristiyan hane sayısı 48’e düşerken Müslüman hane sayısı 4'e yükseldi. 1683 yılında bu sayı tersine dönmüş, 15 Hristiyan hane kalırken, 23 Müslüman hane tespit edilmiştir. Bu dramatik değişim, köyün nüfus yapısında bir kırılmaya işaret eder. Nüfusun azalması muhtemelen salgınlar, göçler ve savaşlar gibi dış etkenlerden kaynaklanmıştır.
Ancak dikkat çekici olan, bu nüfus düşüşünün ardından yaşanan Müslüman artışının, ihtidadan (dinden dönme) ziyade Osmanlı’nın Evlad-ı Fatihan politikası çerçevesinde gerçekleştirdiği sistemli iskan faaliyetlerinden kaynaklanmasıdır. Tımar ve zeamet sistemleriyle buraya yerleştirilen sipahiler, mültezimler, imamlar, mollalar ve zanaatkârlar, köyün hem sosyolojisini hem de etnolojisini derinden etkilemiştir.
2. Meslekler Üzerinden Kimlik Okuması
Arşiv kayıtlarında Gostolob köyünde 377 çiftçi, 66 ipekçi, 21 kozacı, 15 molla, 10 ağa, 8 paşa lakaplı kişi, 8 çavuş, 7 hafız, 6 hoca, 5 yazıcı, 3 nalbant, 2 terzi, 2 sipahi, 2 kahya, 1 bakkal, 1 değirmenci, 1 biberci gibi meslekler ve unvanlar geçmektedir. Bu çeşitlilik, köyün sıradan bir kırsal yerleşim yeri değil; çok katmanlı, fonksiyonel ve göreceli olarak merkezle bağlantılı bir taşra kasabası gibi çalıştığını gösterir.
a) Askeri ve Bürokratik Yapı
Sipahi, Paşa, Ağa, Çavuş, Alemdar, Yazıcı, Münşi gibi unvanlar Osmanlı'nın devletle doğrudan bağlantılı, tımarlı veya hizmet karşılığı iskan edilen bireylerini ifade eder. Paşa lakabının burada kullanılması yüksek rütbeli bir yöneticiye değil, yerel ağalık kültüründe “etkili, ileri gelen kişi” anlamına gelebilir.
Yazıcı ve Münşi gibi unvanlar, kayıt tutma, kadılık, vergi toplama, resmi yazışma gibi görevleri üstlenen kişilere aittir. Sözlü kaynaklar, “Yazıcı Mehmet”in 1850 li yıllarda cami, çeşme, yol alt yapı düzenlenmesine öncülük vergi toplama, tımar kaydı gibi köyde görevlerde bulunduğunu ifade eder.
b) Tarım ve Üretim
Çiftçi, kozacı, ipekçi, biberci, değirmenci, oduncu gibi üretici meslekler, köyde yoğun bir tarımsal üretim ekonomisinin olduğunu gösterir. Özellikle ipekçilik ve koza üretimi gibi mesleklerin çok sayıda olması, köyün sadece kendi kendine yetmediğini, bölgesel pazarlara da üretim yaptığına işaret eder.
c) Zanaatkârlar ve Lonca Etkisi
Nalbant, terzi, saraç, dülger, kalfa, tüfenkçi gibi meslekler köyde işbölümünün gelişmiş olduğunu ve göçle gelen zanaatkâr ailelerin varlığını gösterir. Bu mesleklerin çeşitliliği, köyün zanaat merkezli mahalleleşmeye doğru evrildiğini düşündürür.
d) Dini Yapı ve Medrese Etkisi
Molla, imam, hafız, hoca gibi dini unvanlar, hem köydeki İslami kurumların işlerliğini hem de eğitim yapısının zenginliğini gösterir. Medrese eğitimi almış kişiler bu köyde ya imamlık, öğretmenlik ya da yazıcılık gibi görevler üstlenmiştir.
3. Lakaplar ve Etnik-Kültürel Yansımalar
Köyde tespit edilen 60’tan fazla lakap, sadece sosyal konumun değil, aynı zamanda kökenin, mizacın ve toplumsal ilişkilerin bir aynasıdır. Lakaplar etnik, fiziksel, dini veya sosyal nitelikleri yansıtır.
a) Türk-Müslüman Kökenli Lakaplar
Köse, Pehlivan, Dülger, Yazıcı, Hafız, Hoca, Ağa, Çavuş, Molla, Çamur, Çerneşli, Kara, Tuzcu gibi lakaplar Osmanlı-Türk müslüman toplumlarının klasik lakaplarıdır.
b) Balkan (Slav, Bulgar, Makedon) Kökenli Lakaplar
Sülçe, Belo, Rude, Lişo, Mançe, Yamçe, Çarçula, Jore, Mondal, Menko, Zahirece, Serhoşçe gibi isimler Balkan dillerinden geçmiş, muhtemelen yerel halktan ya da ihtida edenlerden kalmıştır.
c) Arnavut ve Diğer Unsurlar
Toska: Arnavutluk’un güneyini temsil eden etnik grup.
Arap, Zenci, Köle, Abdalçe gibi isimler ya fiziksel farklılık ya da kölemen geçmişe işaret eder.
Nemçe: Avusturyalı anlamına gelir, muhtemelen Habsburg savaşları sırasında gelen ya da esir düşen kökenli bir atayı temsil eder.
4. Gostolob’un Tarihsel Kimliği
Bu çok katmanlı yapı, Gostolob köyünü Osmanlı Rumeli’sinde tipik bir "askeri-yerleşik Müslüman köyü" haline getirmiştir. 1721 yılı müdevver defteri,1831 tarihli nüfus sayımında “Evlad-ı Fatihan Köyü” olarak kayda geçmesi, bu köydeki Müslüman nüfusun büyük kısmının Osmanlı'nın bilinçli iskan politikalarıyla yerleştirildiğini ve sistemin parçası olduğunu teyit eder.
Hem askeri sınıftan gelen tımar sahipleri, hem eğitimli mollalar, hem zanaatkâr aileler hem de üretici köylüler, bu küçük köyü Osmanlı taşrasında kurumsal ve kültürel olarak gelişmiş nadir yerleşimlerden biri yapmıştır. Bu karma yapının, 1923 mübadelesine kadar varlığını sürdürdüğü ve Cumhuriyet dönemine 480 kişilik bir Müslüman nüfusla devrolduğu anlaşılmaktadır.
Sonuç olarak, Gostolob köyü, sadece bir nüfus değişiminin öyküsü değil; lakaplarla yaşayan hafızası, mesleklerle şekillenen yapısı ve Evlad-ı Fatihan ruhuyla beslenen bir Türk-Müslüman kimlik harmanıdır.
Kaynakça
🔹 Osmanlı Arşiv Defterleri (T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı)
1. TT.d.723 (1568) – Selanik Sancağı Tahrir Defteri
Sahife 575-577, Karye-i Gostolob kayıtları
Müslüman ve Gayrimüslim hane dağılımı, baştine, ürün vergileri ve çiftlik sahipleri.
2. KK.d.2700 (1683) – Yenice-i Vardar Avarızhane Defteri
Sayfa 28: Çiftlik sahipleri, Müslüman-Gayrimüslim nüfus isim listesi.
3. MAD.d.520 (1727) – Evlad-ı Fatihan Sayım Defteri
Yenice-i Vardar kazasında köylerin çıkardığı asker sayılarını içerir.
4. KK.d.2650 (1670) – Yenice-i Vardar Mevkufat Kalemi Avarızhane Defteri
Gostolob köyündeki mükelleflerin kısa tanımı (Müslüman-gayrimüslim ayrımıyla).
5. MAD.d.6347 (1836) – Yenice-i Vardar ve Karasu Kazası Nüfus Yoklaması
Gostolob köyünde meydana gelen nüfus değişiklikleri, isimlerle birlikte.
6. TT.d.424, TT.d.433, TT.d.1058 – Selanik ve Paşa Livâsı, nüfus ve tımar defterleri
Bölgesel tımar yapısı ve köyler arası karşılaştırmalı analiz.
7. MAD.d.7252 (1682) – Cizye Defteri, Vodina ve Yenice-i Vardar
Gayrimüslim nüfusun köylere göre isim listeleri.
8. MAD.d.15086, MAD.d.1531, MAD.d.3041 – Cizye ve avarız defterleri
Gostolob köyünün 17. yüzyıl içindeki vergi ve nüfus yapısı.
---
🔹 Cumhuriyet Arşivi Belgeleri (Başbakanlık Osmanlı Arşivi / Cumhuriyet Arşivi)
1. 130..16.13.2 Fon Kodu
Dosya No: 539.1232..10 / Yer No: 506.1032..12
Tarih: 10.09.1924 – 21.07.1924
Gastelop köyünden Türkiye’ye gelen mübadillerin kayıtları.
---
🔹 Sözlü Kaynaklar ve Yerel Hafıza
Sözlü tarih tanıklıkları (Gostolob köyü sakinleri ve mübadil torunlarından derlenmiştir).
“Yazıcı Mehmet”in köyde cami, çeşme ve yolları yaptırdığına dair anlatımlar.
Lakapların halk arasında anlamı ve sosyal ayrım unsurları (örn. Pulyart → yerli tarımcılar).
Not,
Gostolob Köyü Lakapları – Köken ve Anlam yorumu örneği
Sülçe
Köken: İki ihtimal
Slavca küçültme eki “-çe”
Türkçe Süleyman adının halk söylenişi
Yorum: Hem Slav hem Türkçe kökenli olma ihtimali vardır.
Belo
Köken: Slavca (belo = beyaz)
Anlam: Beyaz, ak tenli veya saçlı kişi.
Rude
Köken: Slavca (rude = kızıl)
Anlam: Kızıl saçlı / sakallı kişi.
Lişo
Köken: Slavca (lice = yüz, surat)
Anlam: Yüz şekliyle anılan kişi.
Mançe / Yamçe
Köken: Slavca erkek adı (Mančo) + küçültme eki
Anlam: İsimden türeyen aile lakabı.
Çarçula
Köken: Balkan ağızları
Anlam: Şenlik, düğün oyunu/kıyafetiyle ilgili.
Jore
Köken: Slavca ad (Georgi/George)
Anlam: Hristiyan kökenli bir atadan kalma lakap.
Mondal
Köken: Belirsiz
Halk söylenişiyle Türkçe “mandal” olabilir
Slavca karşılığı bulunmamış
Anlam: Yerel ağız farklılığı yüksek ihtimal.
Menko
Köken: Slavca ad eki “-ko” (örn. Ivanko, Stanko)
Anlam: Erkek adı kökenli lakap.
Zahirece
Köken: Türkçe “zahire” + Slavca küçültme eki “-çe”
Anlam: Tarım/ürün ticaretiyle uğraşan aile.
Serhoşçe
Köken: Türkçe “sarhoş” + Slavca küçültme eki “-çe”
Anlam: Alkol kullanan veya mizahi lakap verilen aile.
---
📌 Özet:
Tam Slavca: Belo, Rude, Lişo, Mançe, Jore, Menko
Türkçe + Slav ekli: Zahirece, Serhoşçe
Tartışmalı / Söyleyiş farkı: Sülçe, Mondal
Türkçe / Osmanlı kökenli lakaplar: Köse (sakalsız), Pehlivan (güreşçi), Dülger (marangoz), Yazıcı (katip), Hafız (Kur’an’ı ezberleyen), Hoca (öğretici), Ağa (ileri gelen), Çavuş (asker rütbesi), Molla (din adamı), Kara (siyah saçlı), Tuzcu (tuz ticareti yapan), Çerneşli (Çerneş köyünden gelen).
Slavca kökenli lakaplar: Belo (beyaz), Rude (kızıl saçlı), Lişo (yüz), Mançe/Yamçe (erkek adı), Jore (George kökenli), Menko (-ko ekli isim), Çarçula (düğün-şenlik oyunu).
Türkçe + Slavca ekli lakaplar: Zahirece (zahire + -çe), Serhoşçe (sarhoş + -çe), Abdalçe (abdal + -çe).
Belirsiz olanlar: Sülçe (Süleyman adı ya da Slavca -çe eki), Mondal (mandal söylenişi olabilir).
Diğer kökenler: Toska (Arnavut), Nemçe (Avusturyalı/Alman), Arap (koyu tenli), Zenci (siyahi), Köle (köle geçmişi).
👉 Sonuç olarak Gostolob köyü, çoğunluğu Türk-Müslüman olan; Slav, Arnavut ve farklı kökenlerden ailelerin de bulunduğu çok kültürlü bir yerleşimdir.
Selanik Sancağı Karacaova bölgesi Evladı Fatihan köyü Gustulüp
Karye-i Gostolob:
Gostolob Köyü
* an-zeamet-i müşarun-ileyh İbrahim tabi-i Yenice-i Vardar:
Bu köy, Yenice-i Vardar'a bağlı ve İbrahim adında bir zeamet sahibinin mülküdür.
* Çiftlik-i Hasan, merd-i timar, haliya der-yed-i Memiveled-i O: Hasan adında bir timarlı sipahiye ait olan çiftlik, Memi'nin oğlunun elindedir.
* Çiftlik-i Hamza, haliya der-yed-i Hüseyin veled-i O, Ç: Hamza adında bir kişiye ait olan çiftlik, onun oğlu Hüseyin'in elindedir. Bu çiftlik tam bir çiftliktir (Ç harfiyle ifade edilmiştir).
* Çiftlik-i Hacı Cafer, nim: Hacı Cafer'e ait olan çiftlik yarım bir çiftliktir (nim).
* Mahmud(veled-i) İlyas, nim: İlyas'ın oğlu Mahmud'a ait olan çiftlik yarım bir çiftliktir.
* Mahmud(veled-i) Hasan, nim: Hasan'ın oğlu Mahmud'a ait olan çiftlik yarım bir çiftliktir.
Bu Osmanlıca belge, bir köyün (Gostolob, Gustulüp ) ve ona bağlı çeşitli çiftliklerin mülkiyet ve işletme durumunu açıklamaktadır. Belgedeki terimler, o dönemdeki toprak düzenine ve idari birimlere dair önemli bilgiler vermektedir.
* Toprak Düzeni: Belge, Osmanlı toprak düzeninde sıkça görülen timar sistemi ve çeşitli büyüklükteki çiftliklere dair örnekler vermektedir. Timar, sipahilerin devlet hizmet karşılığında kullandığı toprak parçası iken, çiftlikler ise daha küçük ve genellikle çiftçiye ait olan tarım arazileridir.
* Mülkiyet ve İşletme: Belgede bahsedilen kişilerin mülkiyet hakları ve tarım arazilerinin büyüklükleri belirtilmektedir. "Haliya deryed" ifadesi, geniş bir tarım arazisine sahip olmayı ifade eder.
* İdari Bağlılık: Gostolob köyünün Yenice-i Vardar'a bağlı olduğu belirtilmektedir. Bu da bölgedeki idari yapılanma hakkında bilgi vermektedir.
Sonuç:
Bu Osmanlıca belge, basit gibi görünse de, Osmanlı toprak sistemi, mülkiyet ilişkileri ve idari yapılanma hakkında önemli ipuçları sunmaktadır. Belgedeki terimler ve kavramlar, o dönemdeki kırsal hayatı ve ekonomik durumu anlamak için anahtar niteliğindedir.
Ek Bilgiler:
* Çeviri Notları: Belgede geçen bazı terimler, günümüz Türkçesinde tam karşılığı olmayan veya anlamı değişen terimlerdir. Bu nedenle çeviride bazı açıklamalar yapılmıştır.
1683 yılında Selanik Sancağı, Karacaova bölgesindeki Gostolob köyünün Müslüman Türk nüfusuna ait 23 hanenin listesi:
* Çiftlikler: Hasan Bey Çiftliği, Mehmed Ahmed bin Mustafa Çiftliği, Mehmed bin İbrahim Çiftliği, İsmail bin Mehmed Çiftliği, Ali bin Veli Çiftliği, Veli bin Cafer, İsmail Çiftliği, Sefer Çiftliği, Mustafa bin Kethuda Çiftliği, Mehmed ve Mehmed bin Kasım Çiftliği, Abdulkerimveledan-Durak ı Ali Çiftliği, Abdulbaki bin Hamza Çiftliği, Ali bin İbrahim Çiftliği, İbrahim bin Cafer Musli bin Veli Çiftliği, Ebubekir bin Ali Çiftliği.
* Haneler: Osman (bin) İbrahim, Sinan (bin) Abdullah, Mehmed (bin) İbrahim, Mehmed (bin) Abdullah, Kuntay (bin), Mehmed (bin), Veli (bin), Sefer, Mustafa (bin) Hüseyin, Ahmed (bin), Abdulbaki (bin) Hamza, Ali (bin) İbrahim
Selanik Sancağı, Karacaova Bölgesi: 1583 ve 1683 Yılları Nüfus ve Toprak Yapısı Analizi
Bu çalışma, Osmanlı İmparatorluğu döneminde Selanik Sancağı'na bağlı Karacaova bölgesindeki Gostolob köyü ve çevresindeki Müslüman Türk nüfusunun 1583 ve 1683 yıllarındaki durumunu, sunulan Osmanlıca belgeler üzerinden analiz etmeyi amaçlamaktadır. Belgelerde yer alan toprak mülkiyeti, idari yapı ve sosyal ilişkiler gibi unsurlar, bölgenin demografik ve ekonomik yapısı hakkında önemli bilgiler sunmaktadır.
1583 Belgesi Analizi
1583 tarihli belgede, Gostolob köyü ve çevresindeki çiftliklerin mülkiyeti ve işletme durumu detaylı bir şekilde açıklanmaktadır. Belgede geçen "timar" sistemi, Osmanlı toprak düzeninde önemli bir yer tutan ve sipahilerin devlet hizmet karşılığında kullandığı toprak parçalarını ifade etmektedir. "Haliya deryed" ifadesi ise geniş tarım arazilerine sahip olmayı belirtmektedir.
Bu belge, bölgedeki toprak mülkiyetinin oldukça dağılmış olduğunu ve hem büyük toprak sahiplerinin hem de küçük çiftlik sahiplerinin varlığını göstermektedir. Ayrıca, köyün Yenice-i Vardar'a bağlı olması, bölgenin idari yapısı hakkında da bilgi vermektedir.
1683 Belgesi Analizi
1683 tarihli belgede ise Gostolob köyündeki Müslüman Türk nüfusuna ait hane ve çiftliklerin listesi sunulmaktadır. Bu belge, önceki belgeye göre daha detaylı bir nüfus bilgisi vermektedir. Ancak, toprak mülkiyeti ve idari yapı hakkındaki bilgiler daha sınırlıdır.
Karşılaştırmalı Analiz
İki belgeyi karşılaştırdığımızda, 100 yıllık süreçte bölgedeki nüfus ve toprak yapısında bazı değişimler olduğu görülmektedir. 1683 belgesinde daha fazla hane ve çiftlik adı geçmesi, nüfusun arttığını düşündürmektedir. Ancak, bu artışın nedenleri ve bölgedeki ekonomik ve sosyal koşullara etkileri hakkında daha fazla araştırma yapılması gerekmektedir.
Sonuç
Sunulan Osmanlıca belgeler, Selanik Sancağı'na bağlı Karacaova bölgesindeki Gostolob köyü ve çevresindeki Müslüman Türk nüfusunun 16. ve 17. yüzyıllardaki yaşam koşulları hakkında önemli bilgiler sunmaktadır. Belgelerde yer alan toprak mülkiyeti, idari yapı ve sosyal ilişkiler gibi unsurlar, bölgenin demografik ve ekonomik yapısı hakkında önemli ipuçları vermektedir.
Hüsnü Yazıcı
Bağımsız Araştırmacı-Yazar
