Bizans ve Osmanlı Dönemlerinde Türk Yerleşim Unsurları: Peçenek, Uz, Kuman ve Konyar
Balkanlardaki Türk yerleşim tarihi, tek bir göç dalgası ile açıklanamayacak kadar çok katmanlıdır. XI. yüzyıldan Osmanlı fethine kadar farklı köken, dönem ve amaçlara sahip çeşitli Türk toplulukları Bizans topraklarına yerleşmiştir. Bunlar arasında Peçenek, Uz, Kuman ve Konyar toplulukları farklı zamanlarda ve farklı siyasi koşullar altında bölgeye gelmişlerdir.
1. Peçenekler
- Dönem: XI. yüzyıl başı
- Köken: Karadeniz’in kuzeyi (Bugünkü Ukrayna bozkırları)
- Geliş Nedeni: Bizans sınırlarına baskı yapan Peçenekler, Bizans ile yaptıkları anlaşmalar sonucunda sınır bölgelerine yerleştirildi.
- Kaynak: A. N. Kurat, Peçenek Tarihi, İstanbul 1937, s. 152.
“Peçenekler, Karadeniz’in kuzeyinden Bizans hudutlarına indiler; bir kısmı Bizans’a sığındı ve sınır muhafazası için yerleştirildi.”
2. Uzlar (Oğuzlar)
- Dönem: XI. yüzyıl ortası
- Köken: Hazar Denizi batısı – Tuna boyları
- Geliş Nedeni: Bozkır baskınlarından kaçan Uz boyları Bizans’a sığınmış, Trakya ve Makedonya’da sınır savunmasında kullanılmıştır.
- Kaynak: V. Gjuzelev, The Pechenegs, Uzes and Cumans in the Balkans, Sofia 1984, s. 97.
“Uzlar, XI. yüzyılda Tuna boylarından Bizans topraklarına geçerek Trakya’ya yerleştirildi.”
3. Kumanlar (Kıpçaklar)
- Dönem: XI.–XII. yüzyıllar
- Köken: Karadeniz’in kuzey bozkırları
- Geliş Nedeni: Bizans, Bulgar ve Sırp tehlikesine karşı Kumanları paralı asker ve sınır muhafızı olarak kullandı.
- Kaynak: D. Korobeinikov, Byzantium and the Nomads in the Twelfth Century, Oxford 2018, s. 213.
“Kuman grupları, XI.–XII. yüzyıllarda Bizans hizmetinde sınır bölgelerine yerleştirildi.”
4. Konyarlar
- Dönem: XII. yüzyıl (Bizans) – XV.–XVI. yüzyıl (Osmanlı takviyesi)
- Köken: Anadolu’nun Konya ve çevresini kapsayan Karaman bölgesi (Konya, Karaman, Aksaray, Niğde, Beyşehir, Ereğli vb.)
- Bizans Dönemi: Franchet d’Espérey’e göre konyarlar XII. yüzyılda Bizans imparatorları tarafından Bulgar tehlikesine karşı Anadolu’dan getirildi:
“...Konya’dan gelen bir Türk halkı olup, XII. asırda Bizans imparatorları tarafından Bulgarlar’a karşı çağırıldılar.”
(Franchet d’Espérey, Les Musulmans en Thessalie, RMM, t. XIII, Paris 1911, s. 87)
- Osmanlı Dönemi: Tuma’ya göre konyarlar XVI. yüzyıl başlarında Moglena’ya göç etmiş, fatihanlar ise çok daha eski tarihlerden beri bölgede bulunmaktaydı:
“Konyarlar XVI. asrın başında Moglena’ya hicret ettiler; Fatihanlar ise uzun zamandan beri burada bulunuyorlardı.”
(Anton Tuma, Die Türken in Makedonien, s. 219)
Cvijić de konyarların yörüklerden farklı olduğunu ve Anadolu’nun Konya civarından geldiklerini kesin olarak belirtir:
“Konyarlar, yörüklerden tamamen ayrıdır; Konya civarından geldikleri kesindir.”
(Jovan Cvijić, La Péninsule Balkanique, s. 156)
Sonuç
Peçenek, Uz ve Kuman toplulukları XI.–XII. yüzyıllarda Kuzey bozkır kökenli olarak Bizans’a gelmişlerdir. Konyarlar ise XII. yüzyılda Anadolu’dan Bizans davetiyle Balkanlara taşınmış, Osmanlı döneminde de yeniden takviye edilmiştir. Bu durum, konyarların kökeninin yalnızca Osmanlı iskânına dayandırılamayacağını; Bizans’tan Osmanlı’ya uzanan bir yerleşim sürekliliğine sahip olduklarını ortaya koymaktadır.
